Հայերը Լեհաստանում

Հայկական գաղթօջախները Լեհաստանում ձևավորվել են XIV դարում, հիմնականում Անիից վերաբնակեցվածներով: Գալիցիայում և Պոդոլիայում, որոնք ավելի ուշ միացվեցին Լեհաստանին, դեռևս XI դարում կային հայկական համայնքներ: XV դարավերջին, երբ թուրքերը գրավեցին Ղրիմը, Լեհաստան տեղափոխվեցին շատ ղրիմահայեր: Հայերի հոսքը Լեհաստան շարունակվել է XV-XVII դարերում, երբ Հայաստանը դարձել էր կռվախնձոր Թուրքիայի և Պարսկաստանի միջև:

XVIII դարում լեհահայ գաղութը շարունակում էր ստվարանալ: Հայերի հոսքը Լեհաստան պայմանավորված էր նրանց նկատմամբ իշխանության և մեծահարուստների բարյացակամ վերաբերմունքով, որոնք հայ առևտրականներին ու արհեստավորներին համարելով պետության համար օգտակար մարդիկ, նրանց շնորհում էին զանազան արտոնություններ: Ոչ մի երկրում հայ գաղութը չի ունեցել այնպիսի լայն ինքնավարություն, ինչպես Լեհաստանում:

XVI դարում հայ համայնքներ են ձևավորվել Բար, Զոլոչև, Զամոստյե, Տիսմենիցա, Պոդգայցի, XVII դարում` Բրոդի, Բերեժանի, Ուման, Սնյատին, Ստանիսլավ, XVIII դարում` Մոգիլև-Պոդոլսկ, Բալտա, Սատոնով, Ռաշկով քաղաքներում: Հայերը բնակվում էին նաև խոշոր քաղաքներում` Կրակով, Լյուբլին, Վարշավա, Պոզնան: Ամենամեծ գաղթօջախները ստեղծվել են Լվովում և Կամենեց-Պոդոլսկում: XVII դարի վերջին լեհահայերի թիվը հասել էր 20000-ի:

Հայ համայնքների ինքնավարության ընտրովի մարմիններ էին որոշ քաղաքներում մագիստրատները, մյուսներում` դատարանները: Բացի այդ, հայերը ընտրում էին ինքնավարության ղեկավարությունը` վոյտին, և ավագների խորհուրդը:

Լեհահայերի հիմնական զբաղմունքը եղել է վաճառականությունն ու արհեստագործությունը: Նրանք աշխատում էին նաև պետական կառույցներում (դիվանագետներ, թարգմանիչներ), գիտության, լուսավորության և մշակույթի բնագավառներում:

Լեհահայերն ունեին իրենց եպիսկոպոսությունը, որի կենտրոնը գտնվում էր Լվովում և ենթարկվում էր Էջմիածնին: XV-XVII դարերում հայերը Լեհաստանում կառուցել են շուրջ 20 եկեղեցի, որոնցից նշանավոր էին Լվովի Մայր տաճարը, Կամենեց-Պոդոլսկի, Ստանիսլավի, Մոգիլև-Պոդոլսկի եկեղեցիները:

Ինքնավարությունը հայերին հնարավորություն էր տալիս զարգացնել կրթությունն ու մշակույթը: Հայոց գաղութներում գործում էին հիմնականում ծխական դպրոցներ, Լվովում կար հայկական տպարան: Լեհահայերը տվել են մշակույթի երևելի գործիչներ` պատմագիր Ստեփանոս Ռոկշա, պատմաբան Սադոկ Բարոնչ, բանաստեղծներ Հակոբ և Մինաս Թոքատեցիներ, նկարիչներ` Պավել և Շիմոն Բոգուշներ, մանրանկարիչ Ղազար Բաբերդցի և ուրիշներ:

XVIII դարի վերջին Լեհաստանը կորցնելով անկախությունը, բաժանվեց Ռուսաստանի, Ավստրիայի և Պրուսիայի միջև: Կաթոլիկ եկեղեցուն միանալու պարտադրանքի պատճառով անխուսափելի դարձավ հայերի տեղացիների հետ միաձուլվելու գործընթացը: Լեհահայերը աստիճանաբար կորցրեցին ինչպես լուսավորչական դավանանքը, այնպես էլ լեզուն: Հայ համայնքները սկսեցին վերանալ:

Լվովի հայկական հիվանդանոցը

XVI դարում Լվովում, որտեղ 1575թ. բնակվում էր ընդամենը 60 հայ ընտանիք, կար հայկական հիվանդանոց: 1579թ. Լվովում բնակություն հաստատած մեծահարուստ հայ բարերար Բոգդան Դոնովակովիչը Լվովի Կրակովյան թաղամասում կառուցել է հայկական հիվանդանոց, որը գոյատևել է հայ համայնքի միջոցներով` հանգանակություններ, նվիրատվություններ և այլն: 1638թ. ազգությամբ հայ Զախարիաշ Բերնատովիչը եկեղեցուն և հայկական հիվանդանոցին կտակել է 2640 զլոտի (ոսկե դրամ): Այս հիվանդանոցի մասին Մ. Բժշկյանը գրում է.«Անկելանոցն Հայոց չէ հեռի աստի շինեալ ի վերայ միւս փողոցին, ուր բնակին հայ աղքատք. յառաջագոյն ուներ հոգաբարձու և եկամուտ ...»:

Ուշագրավ է, որ հայերը նվիրատվություններ են կատարել նաև տեղա-բնակների հիվանդանոցին: Այսպես. 1637թ. հուլիսի 23-ին, հայուհի Զուզաննա Ստեչկևիչովան Լվովի հիվանդանոցին է կտակել 10 զլոտի:

Հայտնի է, որ դեռևս XIV-XV դարերում Լվովի Հայկական փողոցն ու հրապարակը ծայրեծայր սալահատակված էին, ունեին ձուլածո խողովակներով ջրմուղ և կոյուղի, հասարակական բաղնիք և հիվանդանոց, դա բացատրվում է նրանով, որ քաղաքային բարձր կուլտուրա ունեցող լվովցի հայերը հիմնականում նախկին բնակիչներ էին, որտեղ դեռևս XI դարում եղել են ջրմուղ-կոյուղի, բաղնիք, հիվանդանոց:

Հանճարեղ հայազգի լեհը

Շիմոն Շիմոնովիչ (1558-1629)

Լեհահայ բժիշկ, գրող, ռազմական և կրթական գործիչ, բարերար, գրական կեղծանունը` Սիմոն Սիմոնիդես, ազնվական տիտղոսը` Բենդոնսկի:

Ծնվել է 1558թ. հոկտեմբերի 24-ին, Լվովում, հայ ազնվական ընտանիքում: Մկրտվել է լատինական կաթոլիկական տաճարում: Հայրը` Սիմոն Լվովցին կամ Շիմոն Բերեժանսկին, լինելով հայ վաճառական, նաև փիլիսոփայության և ազատ արվեստների մագիստրոս էր: Աշխատել է հումանիտար գիտությունների ուսուցիչ: Որդուն տվել է հիմնավոր կրթության: Շիմոնը նախնական կրթությունը ստացել է տանը, ապա` Լվովի լեհական դպրոցներում: Ավարտել է Կրակովի համալսարանը և ստացել փիլիսոփայության մագիստրոսի կոչում: Ուսմանը զուգահեռ զբաղվել է պոեզիայով: Այնուհետև սովորել է Իտալիայում և Ֆրանսիայում: 1583թ. գիտելիքների մեծ պաշարով (հունարեն, լատիներեն, իտալերեն, ֆրանսերեն, անտիկ գրականություն, իրավագիտություն, փիլիսոփայություն, մաթեմատիկա, բժշկություն) վերադարձել է Լվով: Սկզբում զբաղվել է ուսուցչությամբ և թարգմանչությամբ: Գրել է լատիներենով բանաստեղծություններ, պոեմներ, ներբողներ, հիմներ, էպիտալամներ: 1590թ. ապրիլի 18-ին Լեհաստանի թագավոր Սիգիզմունդ 3-րդը նրան շնորհել է ազնվական Բենդոնսկի տիտղոսը, իսկ դեկտեմբերի 23-ին` հռչակել արքունական բանաստեղծ: Լինելով մեծ բարերար, նա ծնողներից ժառանգած շենքը նվիրել է սբ. Ստանիսլավ հիվանդանոցին` այն ընդարձակելու նպատակով: 1593թ. Կղեմենտիոս VIII Պապը իր ավետաբերների միջոցով նրան ուղարկել է պոետական դափնեպսակ և թանկարժեք նվերներ: 1593-95թ.թ. եղել է Ռեչ Պոսպոլիտայի զորքերի գլխավոր հրամանատարը: Պատերազմական գործողությունների ընթացքում մտերմացել է իշխան Զամոյսկու հետ: 1598թ. թագավորական մեծ կանցլեր` իշխան Յան Զամոյսկու կողմից հրավիրվելով Զամոշչ, նշանակվել է քարտուղար և թարգմանիչ: Ապա գլխավորել է Զամոշչում հիմնադրվող ՙԱկադեմիա Զամոյսկա՚ բարձրագույն դպրոցի կազմակերպական աշխատանքները, հիմնել ամբիոններ, տպարան, գրադարան, հավաքել պրոֆեսորական կազմը և այլն: Այդ Ակադեմիային է նվիրել իր անձնական գրադարանը` 1428 գիրք, ինչպես նաև 1200 զլոտի` աստվածաբանության պրոֆեսորին վճարելու համար: Այստեղ կրթություն են ստացել բազմաթիվ հայ երիտասարդներ: 

Ուշագրավ է, որ Շիմոնովիչը եղել է Զամոյսկու ամենամտերիմ բարեկամը և ընտանեկան բժիշկը: 1605թ., երբ Զամոյսկին մահացել է, ըստ նրա կտակի, 10-ամյա որդուն` Տոմաշին հանձնել են Շիմոնովիչի խնամքին ու դաստիարակությանը: Բազմակողմանի հետաքրքրությունների ու գիտելիքների տեր Շիմոնովիչը, որը հիմնավորապես ուսումնասիրել էր հնադարյան բժշկությունը, հռչակված էր որպես հմուտ բժիշկ: Նրա ժամանակակիցներից մեկը` փիլիսոփայության ու բժշկության դոկտոր Կասպեր Սխոլզը գրել է, որ նա ՙհիանալի գիտեր այն, ինչ սովորեցնում էր Հիպոկրատեսը՚: Ատ. Լեմպիցկին ուսումնասիրելով արխիվային նյութերը, մի շարք փաստաթղթեր ու նամակներ է ներկայացնում, որոնք վկայում են բժշկագիտության բնագավառում Շիմոնովիչի ունեցած հմտության, համբավի և լայն գործունեության մասին: 1614թ. հիսունվեց տարեկան հասակում հրաժեշտ տալով Զամոշչի Ակադեմիային, նա բնակություն է հաստատել Պուր գետի առափնյա Չերնենցին կալվածքում, որը 2 այլ գյուղերի հետ նրան էր նվիրել իշխան Զամոյսկին, և ամբողջությամբ տրվել պոեզիային: Գրել է լեհերեն և լատիներեն: Հունահռոմեական անտիկ գրականության մեծ գիտակ էր: Նրա գրչին են պատկանում «Ջոզեֆ աստուս» («Հովսեփ Գեղեցիկը») ողբերգությունը (1587թ.),«Նախանձի աստվածը» լատիներեն լեզվով բանաստեղծությունների ժողովածուն (1588թ.),«Հովվերգություն» բանաստեղծությունների ժողովածուն` լատիներեն 20 հովվերգություն (1614թ.),«Պենթեսիլեյա» դյուցազներգությունը Տրոյական պատերազմի մասին (1618թ.), և այլն: Նրա ներբողները բարձր է գնահատել անգլիացի բանասեր Թոմաս Աեհեթը, դրանք համարելով անգերազանցելի` լատինալեզու գրականության մեջ: Թարգմանություններ է կատարել Օվիդիոաից, Վերգհլհուսից: Նրան համեմատել են անտիկ շրջանի հույն ողբերգակների հետ: Վերածննդի դարաշրջանի այդ վերջին ու մեծ ներկայացուցչին մասնագետները կոչել են լեհական Պինդարոս:

Մահացել է 1629թ. մայիսի 5-ին, Զամոշչում (Զամոստյե), որտեղ և թաղված է: Նրա քրոջ որդին` փիլիսոփա և բժիշկ Կասպար Շոլցը քեռու շիրիմին տապանաքար է դրել և լատիներենով մի ընդարձակ դամբանական գրել:

Նրա մասին գրված է «Համաշխարհային կենսագրական հանրագիտարանային բառարանում» (Մոսկվա, 1998):

2013թ. հոկտեմբերին կլրանա Վերածննդի դարաշրջանի մեծ գիտնական և պոետ Շիմոն Շիմոնովիչի ծննդյան 455-ամյակը, ինչը, կարծում ենք, պետք է արժանանա ՅՈՒՆԵՍԿՈ-ի ուշադրությանը և արժանի գնահատանքին:

Հարցեր, պատասխաններ, մեկնաբանություններ